باغ های دهلران از افسانه تا واقعیت

حمدالله مستوفی در قرن هشتم از ولایت بیات به عنوان منطقه ای آباد یاد می کند که دارای «باغستان و زراعت و نخلات»بوده است. محمود میرزا در سفرنامه اش به سال 1245 ق به  دو قریه بیات و قریه دهلران اشاره کرده و تعداد خانوارهای ساکن در دهلران را ، 100 خانوار ذکر کرده است. در سالهای بعد بواسطه بی کفایتی والیان ایلام در تأمین امنیت در منطقه دهلران و هجوم مکرر اعراب، بتدریج دهلران آبادانی خود را از دست داد و ساکنان آن یا به عراق مهاجرت کردند و یا به کوه های اطراف دهلران پناه بردند. از این رو  براساس اسناد  سال 1287 ق تعداد خانوارهای ساکن قریه دهلران « ده پانزده خانوار»  ذکر گردیده و در خصوص وضعیت قریه دهلران چنین آمده است:

« دهلران باغات و نخلش به قدر بیات است[7 هزار نخل] و آبش هم آب چشمه است. به قدر چهار سنگ بلکه بیشتر آب دارد که چهار آسیاب حاضر را می گرداند، به قدر ده پانزده خانوار سکنه دارد، تابیات نزدیک دو فرسخ مسافت دارد ولی هر دو در یک جلگه اند. پیشتر قناتی از مغرب دهلران احداث کرده آب آن را به صحرای بیات برده همه زاعت می کرده اند.حالا هم اگر توجهی بشود صحرای وسیع قابل آباد و زراعت است.»

بنابه بررسی بیش از 70 قباله خرید و فروش باغ خرما، زمین، طاحونه، عمارت و جای حوش در دهلران که مربوط به دروه زمانی بین سالهای 1181 ق تا 1260 ق می باشد- از اواسط دوره زندیه تا اواسط دوره قاجاریه- به این نتیجه رهنمون می شویم که قریه دهلران  تا اواسط دوره قاجار منطقه ای آباد و مسکون بوده و دارای باغ های خرمای زیادی بوده که تنها در اسناد مذکور به بیش از 70 باغ و باغچه خرما اشاره شده است.

باغ های خرمای دهلران از چشمه های آب گرم  دهلران شروع می شدند و تا منطقه طرفائیه در بیات تداوم داشتند. لازم به توضیح میدانم که آب راضی و باغ های خرمای دهلران از چشمه های آب گرم سرگراب در پنچ کیلومتری شمال آن تأمین می شد؛ وآب این چشمه ها بطورمعمول در پایین دست که آب پس از گذر از شنزارها که هم کمی از املاح آن گرفته می شد و هم خنک می گردید برای شرب و آبیاری اراضی و باغ های نخل استفاده می شد.

 نام برخی از باغ های دهلران که با خوانش قباله خرید و فروش باغ در قریه مذکور مشخص شده عبارتند از:

« باغ گیره»، «باغ موروثی قنبر»،«باغ دارزنان»،« باغ عباس براهم»، «باغ القاس»، باغ سرکار، «باغ میرسلامه»، «باغ میرعلی اکبر» ، «باغ میر عباس» ، باغ سرلوله ، باغ چرده ، باغ بهار، « باغ مکتومهای قمر و باغ کر ملائی بیات، باغ چم درازه ، 60 نفر نخل خرما باغ امیر لطف الله ، باغ غارتی، باغ رضائی  ، باغ کلب رضا ، باغ درب العام، باغچه رجب عبدالخان ، باغ علی  ، باغ زید علی ، باغ بزرگ ، باغ سوخته زار ، باغ پاپا، باغچه محمد رضا ، باغ ده کهنه، باغ بکته ،« باغ زرده » ، باغچه علیرضا ،  باغ بهرام، «باغ خاصیان» و «باغ عبدعلی»، باغ حمام ، باغ محمد رحیم خان ، باغ مهدی ، باغ سرخ سرخان ، باغ فارس ، باغچه میر عبداله ، «باغ میر عبدالرضا در سرگرابه»باغ جعفر خان ، باغ قاقل ، باغ بازه  ، باغ حسن بک ، باغ نوی محمد رحیم خان ، باغ احمد شهباز ،  باغ عطیطه  ، باغ چم کنار، باغ قلی ، مکتوم های ابراهیم  ، «یکدره باغ نخلستان واقعه در قریه دهلران موسوم بباغ نو  ، باغ آسیاب ، باغ میرحسین،  باغ مهر علی سوخته زار ، باغ جعفر خان ، «دره باغ علی خان والی»، باغچه شراکتی میر عوض و میر علی دهلرانی و عبیدعلی ،   باغچه میر محمدبک ، باغ عبدعلی ، باغ نو میرخدارحم خانه نیدل ، باغچه میر بوداقی ، باغ خیر اله ، باغ حطکه ، باغ سرگرابه ،  باغ زیدعلی ، باغ پشت آسیاب ، باغ محمودی ، باغ پره  ، باغ حمام ، باغ نو ملطیطه ، باغ آهنگران ، باغ نو میرعوض، باغ مکتوب های قاقلی، باغ کهنه ، باغ حطکه ، باغچه کدخدامحمد ، باغچه میر یوسف .

علاوه بر خرید و فروش باغ های خرما در قریه دهلران، قباله های خرید و فروش طاحونه، و اسنادی در انتقال مالکیت جای حوش و عمارت نیز مؤید آبادانی دهلران تا اوسط پادشاهی ناصر الدین شاه است.

در اسناد فوق الذکر به قریه بودن دهلران و ویژگی های آن قریه مانند حد وحدود باغات، حسار قریه، خانه، جای حوش و عمارت  به صراحت اشاره شده است.

در سال 1287 ق قریه بیات دارای یک قلعه و نزدیک به هفت هزار نخل بوده اما بواسطه نا امنی هایی که در اواخر دوره علی خان و فرزند و جانشینش الله قلی خان - 1274 ق تا 1286ق -  بوجود آمد بیشتر  ساکنان بیات آنجا را ترک کردند و یا به عراق مهاجرت کردند یا به مناطق کوهستانی ایران پناه آوردند.

در مورد باغات بیات در مقایسه با باغات دهلران نگارنده موفق نشدم اسناد زیادی پیدا کنم اما در اسنادی در خصوص توصیف قریه بیات  در سال 1287 چنین آمده است:

« جلگه بیات و دهلران واقع در شمال رشته جبل حمرین بوده باشند به همین قرار از اراضی زیربند پشتکوه محسوب و در تصرف والی پشتکوه است.بیات قلعچه ونخلستان و باغاتی دارد با اینکه رودخانه تیب [رودخانه میمه] از بیخ دیوار قلعه آن می گذرد ولی نه به زراعت و باغات می نشیند و نه به سبب شوری به کار خوردن اهالی می آید. قریب هفت هزار نخل آنجا است به سبب اینکه آن زمین ها مثل چمن نزدیک به آب هستند ودر خود باغات یا آب چشمه است از زمین جوشیده آبیاری می کنند یا ریشه نخل در آب است، احتیاجی به آبیاری ندارد.آب خوراکی هم از همین چشمه ها است. درگاه قلعه بیات هم که گچ آجر بوده ، اگر اندک مدتی هم آنجا به همین حالت ها خالی از سکنه و بی ساخلو بماند، البته عثمانی ها و اعراب نیز به آنجا نیز دخل و تصرف کرده اسباب دردسر علیحده خواهد شد.»

اسناد و منابع موجود و در دسترس در مورد وضعیت دو قریه دهلران و بیات در اواخر دوره قاجار مطلب روشنی در خصوص آبادانی آن دو قریه و باغ های خرمای آنها ارائه نمی دهند. اما بر اساس روایات و حتی اسناد وزارت امور خارجه اشاراتی صریح وجود دارد که مؤید تهاجم مداوم اعراب مرزی به دو قریه دهلران و بیات می باشد.

 بطور کلی  در اواخر دوره قاجاریه  بدلیل عواملی چون ناامنی و تجاوزات مکرر اعراب مرزی، خشکسالی های پی در پی و سیلاب های ویرانگری که هرچند سال یک بار در منطقه دهلران و بیات رخ می دهد ساکنان این دو قریه ناگزیر به ترک موقت این دو قریه شدند و به دنبال آن باغ های نخل دهلران و بیان متروک گردیدند و به مرور از بین رفتند بگونه ای که در اوایل دوره پهلوی هیچ سندی مبنی بر وجود باغ در دهلران را نداریم و در حال حاضر نیز هیچ گونه اثری از باغ های دوره زندیه و قاجاریه در دهلران و بیات باقی نمانده است.

در پایان ، باتوجه به اینکه در گذشته  بطور  گسترده ای ، پرورش نخل خرما در  دهلران و بیات رواج داشته است، پیشنهاد می گردد که جهادکشاورزی دهلران در راستای ترویج و پروش نخل خرما اقدامات لازم را به عمل آورد.

این نوشتار بخشی از یک پژوهش گسترده تر می باشد که پس از تکمیل نهایی در قالب کتاب ، چاپ و منتشر خواهد شد. 

مراد مرادی مقدم

انتهای پیام/ی